Magnolie pochodzące z Azji wszyscy znamy i kochamy. Każdej wiosny z niecierpliwością wyczekujemy, aby ich wczesne kwiaty ogłosiły nieodwracalne odejście zimy. Kwiaty magnolii zadziwiają swoją wielkością, przewyższającą inne gatunki rosnące w naszym klimacie, ale same drzewa są raczej mikrej postury, często wręcz przypominają bardziej rozrośnięte krzewy.
Jest jednak w magnoliowej rodzinie wyjątek od tej reguły, prawdziwa olbrzymka, stojąca ramię w ramię z największymi dębami. Znajdziemy ją gdzieżby indziej jak nie na kontynencie północnoamerykańskim, który obfituje w wiele dendrologicznych rekordów. To tu rosną najwyższe (sekwoja), największe (mamutowiec), najgrubsze (cypryśnik) i najstarsze (sosna) drzewa świata, więc nie powinno nas zaskakiwać, że magnolia olbrzymka również pochodzi z Ameryki Północnej.
Magnolia drzewiasta — bo tak nazywa się nasza bohaterka — jest najbardziej rozpowszechnionym z ośmiu gatunków magnolii występujących w Stanach Zjednoczonych i jedynym, który rośnie dziko w Kanadzie.
Spotyka się ją na rozległym obszarze rozciągającym się na północy od zachodniej części stanu Nowy Jork i południowego Ontario do Ohio, południowej Indiany, Illinois i Missouri w kierunku południowo-zachodnim i dalej do południowo-wschodniej Oklahomy i Luizjany na południu. Wschodnia granica zasięgu rozciąga się od Pensylwanii do środkowej Georgii i północno-zachodniej Florydy.
Spotkanie z magnolią olbrzymką dostarcza wyjątkowych wrażeń
W Kanadzie jest prawnie chroniona jako gatunek zagrożony wyginięciem. Występuje w tym kraju tylko w południowo-zachodnim zakątku prowincji Ontario, gdzie można ją znaleźć w kilku wąwozach i na osłoniętych zboczach nad jeziorem Erie. Znanych jest tam 16 populacji liczących łącznie niewiele ponad 200 drzew.
W Stanach Zjednoczonych magnolia drzewiasta, choć występuje na dużym obszarze, to nigdzie nie stanowi składnika dominującego w lasach i spotyka się ją tam sporadycznie. Na Florydzie i w Indianie, dwóch stanach gdzie gatunek osiąga granice swojego zasięgu, magnolia drzewiasta jest objęta ochroną.
Nasza olbrzymka rośnie w lasach liściastych i mieszanych, gdzie towarzyszą jej dęby, orzeszniki, orzechy, brzozy, wiązy, klony, tulipanowce, kasztanowce, czeremchy, choiny, lipy, kląże, jesiony, buki, wejmutki oraz inne gatunki magnolii.
Najczęściej spotyka się ją w górach i na pogórzach, w dolinach i na zboczach o wystawie północnej i wschodniej, w miejscach o glebach żyznych, wilgotnych, głębokich i przepuszczalnych. Zbocza zasiedlane przez magnolię drzewiastą są zwykle łagodne, ich nachylenie nie przekracza 25%. W górach spotyka się ten gatunek do wysokości około 1500 m n.p.m.
Jak przystało na olbrzymkę, magnolia drzewiasta rośnie stosunkowo szybko, maksymalne rozmiary osiąga w wieku 80 do 120 lat, przy czym rzadko żyje dłużej niż 150 lat. Największe okazy do 30 m wysokości i 90–120 cm pierśnicy spotyka się w lasach pokrywających zbocza i doliny południowej części Appalachów i płaskowyżu Cumberland. Na północnej granicy zasięgu drzewa są o połowę mniejsze.
W młodym wieku tworzy prosty pień. Rosnąc w zwarciu, wcześnie zrzuca boczne gałęzie. System korzeniowy tej magnolii jest głęboki, rozległy, pozbawiony korzenia palowego.
Obecnie największy okaz rośnie w mieście North Canton w stanie Ohio, mierzy 29 m wysokości, ma koronę o szerokości 24 m i pień o obwodzie pierśnicowym 7,6 m. Drzewa rosnące w lasach osiągają jeszcze większą wysokość. Na przykład w stanie Tennessee w parku narodowym Great Smoky Mountains rekordzista mierzył 38 m, natomiast w parku stanowym Savage Gulf Natural Area położonym około 200 km na zachód najwyższe drzewo miało 42 m wysokości.
Magnolia olbrzymka najlepiej się czuje rosnąc na łagodnych zboczach Appalachów
Odkryciu naszej olbrzymki w XVIII wieku towarzyszyło parę pomyłek i nieporozumień, więc nie wszystkie okoliczności zostały do dzisiaj wyjaśnione a sam proces jej prawidłowego opisania i sklasyfikowania był mozolny i długotrwały.
Odkrycie magnolii drzewiastej przypisuje się Johnowi Claytonowi, który w 1736 roku przesłał okazy zielnikowe z Wirginii do botaników Marka Catesby’ego w Londynie i Jana Fredrika Gronoviusa w Lejdzie. Clayton, urodzony w Fulham w hrabstwie Kent w Anglii, wyemigrował do Wirginii prawdopodobnie około roku 1715. Został tam urzędnikiem hrabstwa Gloucester i właścicielem plantacji tytoniu, co nie przeszkadzało mu rozwijać swoje zainteresowania botaniczne i poświęcać wolny czas na poszukiwanie nowych gatunków roślin.
Okaz magnolii drzewiastej opisany przez Claytona numerem 404 i wysłany do Gronoviusa, zdeponowany jest dzisiaj w Muzeum Historii Naturalnej w Londynie. Okaz ten pozbawiony jest kwiatów i można przypuszczać, że Clayton nie widział kwitnących drzew, gdyż w katalogu roślin Wirginii, który przygotowywał w tym czasie, opisał kwiaty jako białe, podczas gdy nasza olbrzymka ma kwiaty zielono-żółte pokryte niebieskawym nalotem.
Gronovius przetłumaczył ten katalog na łacinę i w 1739 roku opublikował go bez wiedzy Claytona pod tytułem “Flora Virginica”, powielając tam ten błąd (Magnolia flore albo …). Podobnie Catesby zamieścił ten sam opis drzewa w dodatku do swojego najważniejszego dzieła “The Natural History of Carolina, Florida and the Bahama Islands” opublikowanego w 1747 roku.
Znalazła się tam też ilustracja przygotowana przez Georga Ehreta na podstawie okazów Claytona, w której niemiecki artysta dosztukował do liście magnolii drzewiastej białe kwiaty pochodzące, jak się później okazało, prawdopodobnie z innego okazu zielnikowego magnolii sinej (Magnolia virginiana).
Nic zatem dziwnego, że Karol Linneusz opierając się na okazach Claytona i na publikacjach Gronoviusa i Catesby’ego sklasyfikował w “Species Plantarum” z 1753 roku magnolię drzewiastą jako odmianę magnolii sinej (Magnolia virginiana acuminata). Dopiero w jego “Systema Naturae” z 1759 roku magnolia drzewiasta zyskuje status odrębnego gatunku nazwanego Magnolia acuminata.
Jeszcze w 1768 roku angielski botanik Phillip Miller w popularnym dziele “Gardeners Dictionary” opisywał kwiaty magnolii drzewiastej jako złożone z dwunastu białych płatków i przypominające kwiaty magnolii wielkokwiatowej (Magnolia grandiflora), co sugeruje, że autor znał je jedynie z ilustracji Ehreta. Dopiero blisko pół wieku po okryciu olbrzymki amerykański botanik Humphrey Marshall w wydanym w Filadelfii w 1785 roku dziele “Arbustum Americanum” trafniej opisał kolor kwiatów jako niebieskawy.
Dwustuletnia magnolia drzewiasta góruje nad otaczającymi ją dębami, klonami i jesionami w Longwood Gardens w Pensylwanii
Nie mniej zawiła jest historia sprowadzenia olbrzymki z Ameryki i wprowadzenia jej do uprawy w Europie. Zasługę tę przypisuje się Johnowi Bartramowi, botanikowi filadelfijskiemu, który przez długie lata zbierał w koloniach brytyjskich w Ameryce nasiona i rośliny wysyłane później do znanego kolekcjonera Petera Collinsona w Anglii.
Collinson z kolei dzielił się nowościami otrzymanymi od Bartrama z innymi pasjonatami północno-amerykańskiej flory w Anglii. Wielu autorów podaje, że magnolię drzewiastą introdukowano w 1736 roku, a więc w tym samym czasie, gdy Clayton wysłał do Europy pierwsze okazy zielnikowe. Inni z kolei skłaniają się raczej ku opinii, że Bartram wysłał nasiona do Anglii kilka lat po odkryciu Claytona.
Tak czy inaczej w 1747 roku Catesby dopiero “miał nadzieję”, że uda mu się wyhodować magnolię z nasion otrzymanych od Batrama i zaledwie w 1763 roku mógł poszczycić się “dwoma lub trzema” bardzo młodymi okazami rosnącymi w szkółce. Wiemy też, że spośród drzew rozmnożonych z nasion otrzymanych od Bartrama pierwsze zakwitło w Anglii w ogrodzie Collinsona w Mill Hill w 1762 roku.
Zewnętrzna strona płatków pokryta jest niebieskawym nalotem
W porównaniu do znanych nam odmian ogrodowych, magnolia drzewiasta kwitnie znacznie później, w zależności od regionu, od początku kwietnia do początku lipca. Kwiaty rozmieszczone są pojedynczo na końcach pędów i pojawiają się po rozwoju liści.
Sześć płatków długości od 3 do 10 cm jest zebranych w dwa okółki. Otaczają je trzy działki kielicha. Płatki są zielono-żółte, przy czym u niektórych drzew mogą one być bardziej żółte niż u innych. Zewnętrzna strona płatków pokryta jest niebieskawym nalotem. Kwiaty są zapylane przez chrząszcze, zamykają się na noc i opadają po 2–4 dniach.
Owocami są skórzaste mieszki osadzone na wydłużonym dnie kwiatowym tworząc owoc złożony długości 3–7 cm przypominający początkowo zielony ogórek, co tłumaczy jedną z amerykańskich nazw pospolitych tego gatunku — cucumbertree (drzewo ogórkowe).
W miarę dojrzewania barwa owocu zmienia się na różową a później na ciemnoczerwoną. W końcu sierpnia i we wrześniu zgrubiałe mieszki otwierają się uwalniając czerwono-pomarańczowe nasiona, które zawisają początkowo na cienkich włóknistych nitkach, po czym opadają na ziemię.
Zewnętrzna okrywa nasion jest mięsista, oleista i miękka, wewnętrzna okrywa jest twarda, cienka i błoniasta, pod nią ukrywa się duże i mięsiste bielmo. Owoce średnio produkują między 10 i 60 nasion. Zapłodnienie jest zwykle niekompletne i nie wszystkie mieszki się rozwijają, co powoduje, że owoce stają się asymetryczne i nieforemne.
Obfite owocowanie zdarza się raz na 4–5 lat lub jeszcze rzadziej w rejonach na skraju zasięgu. Produkcja nasion rozpoczyna się w 30 roku, osiąga maksimum w wieku 50 lub więcej lat. Nasiona są rozsiewane przez ptaki, wiatr, wodę wkrótce po uwolnieniu ich z mieszków. Wiele owoców opada na ziemię z nasionami uwięzionymi w mieszkach.
Odnawianie się magnolii w lesie jest sporadyczne z uwagi na ptaki i małe ssaki zjadające większość nasion, oraz wrażliwość siewek na przymrozki, zacienienie, przesuszenie i pożary.
Nasza olbrzymka ma duże, do 30 cm długości, liście zakończone zaostrzonym wierzchołkiem, co odzwierciedla nazwa naukowa tego gatunku (Magnolia acuminata). Jesienią jej liście przebarwiają się na blado żółto lub na jasny brąz, ale czasami wczesne przymrozki powodują ich opadanie zanim nastąpi zmiana barwy.
W leśnictwie magnolia drzewiasta nie odgrywa większej roli. Występuje zbyt sporadycznie, aby jej drewno mogło być celowo pozyskiwane. W obrocie handlowym drewno magnolii drzewiastej jest łączone i sprzedawane razem z drewnem pospolitego tulipanowca, do którego jest bardzo podobne. Drewno magnolii jest miękkie, trwałe i wykorzystuje się je w produkcji palet, skrzyń, sklejki, mebli i podobnych wyrobów.
W uprawie ceni się magnolię drzewiastą za wyjątkową mrozoodporność, najwyższą ze wszystkich amerykańskich gatunków, co pozwala na sadzenie jej daleko poza zasięgiem naturalnego występowania. W porównaniu do innych magnolii dobrze znosi przesadzanie i często jest wykorzystywana jako podkładka dla innych gatunków.
Krzyżowanie magnolii drzewiastej z innymi gatunkami jest utrudnione przez jej późne kwitnienie. Niemniej takie próby podejmowano z uwagi na pożądane cechy tego gatunku: wyjątkową mrozoodporność i niespotykaną u innych magnolii żółtą barwę kwiatów. Z powodzeniem przeprowadzono jej krzyżowanie z całym szeregiem uprawianych gatunków i mieszańców.
Mimo swoich wyjątkowych atrybutów magnolia olbrzymka rzadko jest sadzona w ogrodach i parkach, a jeszcze rzadsze są jej stare okazy. Popularnością co prawda ustępuje swoim azjatyckim kuzynom, to jednak szczęśliwcy, którzy zetknęli się z nią oko w oko opowiadają o niezapomnianych wrażeniach.